|
Architektura regionalna na Podlasiu, Mazurach, Kurpiach i Północno-Wschodnich Pojezierzach |
|
SŁOWNIK wybranych terminów architektonicznych, urbanistycznych i budowlanych
|
A
B
D
F
G
J
K
L
Ł
M
N
O
P
R
S
Ś
T
U
W
Z
ATYK - ścianka kolankowa w budynkach inwentarskich pozwalająca na powiększenie kubatury poddasza służącego do składowania paszy lub ściółki, tradycyjnie występująca na Mazurach
BAL - drewno tarte lub ociosane grubości 50-100 mm i szerokości od 100 mm wzwyż
BELKA - drewno tarte lub ociosane o przekroju od 120x200 mm do 220x280 mm
BIERWIONO - drewno okrągłe, ociosane lub przetarte, używane do budowy ścian wieńcowych lub sumikowo-łątkowych
BONIOWANIE ŚCIAN - okładzina z desek na ścianach wieńcowych, naśladująca wiązanie kamiennej okładziny w murach
BRÓG - daszek ruchomy, przesuwany na 4 wkopanych w ziemię słupkach osłaniający stożek siana od opadów atmosferycznych
DASZEK PRZYZBOWY - wysunięta przed ścianę domu okapowa część dachu, osłaniająca przyzbę
DESKA - tarte drewno o grubości 12-50 mm
DRANICA - deska wyrobiona ręcznie z drewna iglastego,
łupana promieniowo, szerokości 9-13 cm, grubości 3-5 cm, długości do 3 m,
przeznaczona do pokrywania dachów
DREWNO - budulec otrzymywany ze ściętych drzew, stosowany w postaci materiałów okrągłych, ociosanych, łupanych i tartych
DYMNIK - otwór w dachu pod kalenicą lub w połaci dachowej, osłonięty daszkiem
FACJATA lub facjatka - 1) wystawka w dachu, będąca nadbudową
nad środkową częścią budynku; 2) poddaszne pomieszczenie mieszkalne z oknami,
umieszczonymi w połaci dachowej zwane także mansardą
FAKTURA - charakterystyczna powierzchnia przedmiotu (ściany,
rzeźby, malowidła) zależna od właściwości tworzywa, sposobu obróbki i zastosowanych
narzędzi
FRYZ - poziomy pas dekoracyjny w górnej partii ściany np.
bogato rzeźbiony fryz przyokapowy występujący na domach na Podlasiu Wschodnim
GACENIE - uszczelnianie, opatrywanie budynku w celu zabezpieczenia
go przed zimnem poprzez okładanie na zimę ścian słomą, mchem lub liśćmi
GANEK - przystawka przed wejściem do domu, nakryta daszkiem wspartym na słupkach, otwarta na zewnątrz
GLINOBITKA - konstrukcja ścian (np. chlewów na Północno-Wschodnich Pojezierzach) formowanych z brył ziemi układanych na mokro (także bez szalunku) i uklepywanych. Do masy ziemnej dodawano sieczkę ze słomy, która przeciwdziałała pękaniu ścian podczas ich schnięcia. Po wierzchu stosowano dodatkową warstwę gliny, w której - dla ozdoby - stosowano powtarzalne wzorki wykonywane poprzez tłoczenie lub z zatapianych kamyków
GONT - element krycia dachu w postaci deszczułki 8-10 cm
szerokości i 32-80 cm długości, wyrabiany ręcznie przez promieniste rozklinowanie
pnia drzew iglastych, wyżłobienie rowka na grubszej krawędzi i wygładzenie
powierzchni
JASKÓŁCZY OGON - zamek węgłowy ciesielski o ściętych ukośnie
płaszczyznach na końcach bierwion, łączonych z sobą systemem wieńcowym w
drewnianych ścianach
JĘTKA - pojedynczy poziomy element wiązara dachowego, łączący krokwie i spełniający na poddaszach mieszkalnych rolę belki stropowej
KALENICA - górna pozioma krawędź styku dwóch przeciwległych połaci dachowych, wyróżniająca się specjalnym sposobem pokrycia
KALENICOWY - typ zabudowy o kalenicy równoległej do drogi, ulicy
KARTA BIAŁA ZABYTKU - formularz do rejestracji obiektów zabytkowych
KLEĆ (lit. KLETE) - nieogrzewany budynek podcieniowy w
zagrodzie dawniej użytkowany jako spichrz lub magazyn zimowej odzieży, a
okresowo jako sypialnia młodego małżeństwa
KLESZCZE - poziome lub pochyłe elementy więźby dachowej, obejmujące dwustronnie krokwie i słupki stolca
KOSZ KRAWĘŻNY (krawędź koszowa) - pochyłe krawędzie styku dwóch połaci dachowych, służących do odprowadzania opadów atmosferycznych
KROKIEW - pochyły element więźby dachowej niosący pokrycie
LEGAR - drewno tarte o przekroju ok. 100x140 mm, oparte na podmurówce lub stropie i niosące podłogę
LUKARNA - okno doświetlające poddasze lub strych, osadzone
w płaszczyśnie elewacji - na attyce, gzymsie głównym lub ten gzyms przecinające,
obudowane architektonicznie i sytuowane na ogół w osiach okien elewacji
ŁATA - żerdź lub tarcica drobnowymiarowa umocowana na krokwiach jako oparcie pokrycia dachowego
ŁĄTKA - rowkowany słup osadzony w podwalinie i oczepie
jako nośny element ściennego szkieletu, wypełnionego bierwionami (sumikami),
wpuszczonymi w rowki (bruzdy, pazy)
MANEŻOWA, SZOPA - pomieszczenie osłaniające maneż, zwany
inaczej: kierat tj. urządzenie do napędu sieczkarni lub młocarni uruchamiane
siłą zwierząt pociągowych zaprzęgniętych do dyszli i chodzących w koło
MIECZ - element ukośny konstrukcji szkieletowej, usztywniający połączenie słupa z oczepem
NACZÓŁEK DACHU - niewielka trójkątna połać dachu powstała przez ukośne ścięcie górnej części szczytu
NADZIAŁ - 1) grunt otrzymany z podziału; nadziałka 2) podział,
rozdzielanie gruntów, obdzielanie ziemią (zwłaszcza na podstawie reformy
rolnej, z parcelacji)
OBŁAP- prosty ciesielski zamek węgłowy w ścianach wieńcowych
OCZEP - górny wieniec zrębu usztywniający ściany zewnętrzne
w konstrukcjach wieńcowych i sumikowo-łątkowych i przejmujący ciężar stropu
OKIENNICA - zabezpieczenie i przesłonięcie okna w postaci
skrzydeł zawieszonych przy otworze, zwykle drewniane, o konstrukcji deskowej
lub ramowo-płycinowej.
OPAS - płatew spoczywająca na wysuniętych na zewnątrz końcach
belek stropowych i przejmująca poprzez krokwie ciężar dachu (Kurpiowszczyzna)
OSTATKI - końce bierwion ściany wieńcowej wystające w węgłach poza jej lico na zewnątrz
PAZDUR - ozdobnie wycięty słupek lub deseczka jako element konstrukcyjny i dekoracyjny, osadzony na skrajach kalenicy dachu
PIERZEJA ULICZNA LUB RYNKOWA - linia ciągłej zabudowy w osiedlu, miasteczku
PIÓRO - występ na bocznej krawędzi deski, służący do łączenia jej z drugą na wpust, to jest odpowiednio wycięty rowek
PŁATEW - drewno ułożone na końcach belek stropowych i na
stolcu dachowym, stanowiące oparcie dla krokwi; rozróżnia się płatwie przyokapowe,
pośrednie i podkaleniczne
PODCIĄG - główna belka podpierająca strop
PODCIEŃ - przedproże budynku nakryte dachem, spoczywającym
na słupach lub na rysiach; p. szczytowy pod wysuniętym szczytem dachu lub
p. wzdłużny pod wysuniętą połacią dachową
PODSIĘBITKA, PODSIĘBICIE, PODBITKA - deskowanie stropu
przybite do spodu belek, utrzymane w naturalnej fakturze drewna przygotowane
jako tło malarskiej dekoracji lub do wapiennej wyprawy
PODWALINA, PRZYCIEŚ - dolny wieniec zrębu ściany, spoczywający na kamieniach lub podmurowaniu, przenoszący ciężar ściany na grunt
PRZYŁAP - narożny podcień wsparty na słupie lub na rysiach
PRZYPUSTNICA - przyokapowa nadbitka krokwi, zmniejszająca w dolnym odcinku kąt nachylenia połaci dachowych
PRZYSIÓŁEK - odrębne skupienie domów położonych poza właściwą wsią, ale należące do niej administracyjnie; mała wioska
PRZYSTRZESZEK - wąski daszek nad przyzbą przy ścianie szczytowej
PRZYZBA - przyścienne pasmo terenu osłonięte okapem, służące jako miejsce odpoczynku lub wykonywania drobnych prac gospodarskich
REGIONALIZACJA - podział na regiony
REGIONALIZM - 1) ruch społeczno-kulturalny, dążący do zachowania swoistych cech kultury danego obszaru, do pogłębiania wiedzy o tej kulturze, do jej rozwoju i odnowy 2) kultura danego regionu; zespół cech charakterystycznych dla danego regionu
RYSIE - bierwiona górnych wieńców wysunięte przed lico ściany, służące za wsporniki przyokapowej partii dachu
RZĘDÓWKA - typ wsi, w której domy budowane są dość luźno wzdłuż prostej drogi, zwykle po jednej jej stronie lub po obu jej stronach
SUBSTANDARDOWY - nie odpowiadający przyjętym standardom np. powierzchniowym, technicznym itp.
SUMIKI - bierwiona ścienne, wypełniające szkielet nośny konstrukcji sumikowo-łątkowej
SUMIKOWO - ŁĄTKOWA, KONSTRUKCJA - złożona z łątek-rowkowanych słupów osadzonych w podwalinie i oczepie
jako nośnych elementów ściennego szkieletu i sumików-bierwion ściennych wypełniających szkielet nośny, wpuszczonych w rowki (bruzdy, pazy) łątek
SZALOWANIE - warstwa desek stanowiąca pokrycie ściany
budynku, pomieszczenia nabijana w celu umocnienia konstrukcji, uszczelnienia
lub dekoracji
SZCZEBLINA, SZPROS (niem.) - listwa zamocowana w ramiakach
lub obokniu, dzieląca skrzydło okienne (lub drzwiowe) na mniejsze pola; zwykle
profilowana; wyposażona w odpowiednie wręby do wstawiania szyb na kit lub
osadzania wywietrznika
SZCZYT - pionowa część dachu odeskowana lub pobita gontem bądź łupkiem
SZCZYTOWY - typ zabudowy, w której budynek stoi szczytem względem drogi, ulicy
SZKUDŁY - deszczułki darte z osikowego drewna, służące do pobijania daszków kopulastych
ŚPAROGI - ozdobne oprofilowanie końców skrzyżowanych desek wiatrowych w szczycie dachu poszytego słomą
ŚWIRONEK - spichlerzyk w gospodarstwie jednorodzinnym, zazwyczaj z podcieniem na rysiach, na słupkach lub we wnęce
TAFLOWANIE - ozdobne szalowanie ścian i szczytu dachu budynku
ULICÓWKA - wieś, której domy stoją w dwóch zwartych szeregach po obu stronach drogi
WĘGIEŁ - narożnik budynku; w ścianach wieńcowych stanowi
punkt węzłowy połączonych ze sobą bierwion, stykających się ścian, w konstrukcjach
słupowych łącznikiem jest łątka
WIATRÓWKI, wiatrownice - deski ochronne przybite od szczytu do brzegów połaci dachu dwuspadkowego
WIĄZAR- konstrukcja nośna dachu ułożona z elementów w sztywny
układ przestrzenny; w tradycyjnych konstrukcjach ciesielskich istnieją wiązary
pełne, zawierające wszystkie elementy ustroju, oraz wiązary puste złożone
zazwyczaj z pary krokwi i jętki
WIENIEC - poziomy zespół kilku elementów ułożonych w kształt
geometryczny, odpowiadający zarysowi budowli i połączonych w węgłach na odpowiednio
zacięte zamki - na nakładkę, na obłap, na jaskółczy ogon i inne
WIERZEJE - dwuskrzydłowe drzwi lub wrota
WPUST - rowek w krawędzi desek łączonych z sobą na pióro
ZAPOLE - komórka przyległa do stodoły i nakryta wspólnym z nią dachem
ZRĄB ŚCIANY - ściana budynku wykonana z pełnych przekrojów drewna, spełniająca rolę nośną i osłonową
Słownik opracowano na podstawie:
- Tłoczek I.F., 1980: Polskie Budownictwo Drewniane. Ossolineum, Wrocław.
- Tajchman J., 1993: Słownik Terminologiczny Architektury. Stolarka okienna. Ośrodek Dokumentacji Zabytków, Warszawa.
- Krajewski K., 1974: Mała Encyklopedia Architektury i Wnętrz. Ossolineum, Wrocław.
- Słownik Języka Polskiego, T. 1-3, 1979, PWN, Warszawa.
- Kopaliński W., 1989: Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych. Wydawnictwo Wiedza Powszechna, Warszawa.
|
|
|