Architektura regionalna na Podlasiu, Mazurach, Kurpiach i Północno-Wschodnich Pojezierzach
Północno - Wschodnie Pojezierza Podlasie Wschodnie Podlasie Zachodnie Kurpie Mazury





SŁOWNIK wybranych terminów architektonicznych, urbanistycznych i budowlanych

A   B   D   F   G   J   K   L   Ł   M   N   O   P   R   S   Ś   T   U   W   Z


ATYK - ścianka kolankowa w budynkach inwentarskich pozwalająca na powiększenie kubatury poddasza służącego do składowania paszy lub ściółki, tradycyjnie występująca na Mazurach


BAL - drewno tarte lub ociosane grubości 50-100 mm i szerokości od 100 mm wzwyż


BELKA - drewno tarte lub ociosane o przekroju od 120x200 mm do 220x280 mm


BIERWIONO - drewno okrągłe, ociosane lub przetarte, używane do budowy ścian wieńcowych lub sumikowo-łątkowych


BONIOWANIE ŚCIAN - okładzina z desek na ścianach wieńcowych, naśladująca wiązanie kamiennej okładziny w murach


BRÓG - daszek ruchomy, przesuwany na 4 wkopanych w ziemię słupkach osłaniający stożek siana od opadów atmosferycznych


DASZEK PRZYZBOWY - wysunięta przed ścianę domu okapowa część dachu, osłaniająca przyzbę


DESKA - tarte drewno o grubości 12-50 mm


DRANICA - deska wyrobiona ręcznie z drewna iglastego, łupana promieniowo, szerokości 9-13 cm, grubości 3-5 cm, długości do 3 m, przeznaczona do pokrywania dachów


DREWNO - budulec otrzymywany ze ściętych drzew, stosowany w postaci materiałów okrągłych, ociosanych, łupanych i tartych


DYMNIK - otwór w dachu pod kalenicą lub w połaci dachowej, osłonięty daszkiem


FACJATA lub facjatka - 1) wystawka w dachu, będąca nadbudową nad środkową częścią budynku; 2) poddaszne pomieszczenie mieszkalne z oknami, umieszczonymi w połaci dachowej zwane także mansardą


FAKTURA - charakterystyczna powierzchnia przedmiotu (ściany, rzeźby, malowidła) zależna od właściwości tworzywa, sposobu obróbki i zastosowanych narzędzi


FRYZ - poziomy pas dekoracyjny w górnej partii ściany np. bogato rzeźbiony fryz przyokapowy występujący na domach na Podlasiu Wschodnim


GACENIE - uszczelnianie, opatrywanie budynku w celu zabezpieczenia go przed zimnem poprzez okładanie na zimę ścian słomą, mchem lub liśćmi


GANEK - przystawka przed wejściem do domu, nakryta daszkiem wspartym na słupkach, otwarta na zewnątrz


GLINOBITKA - konstrukcja ścian (np. chlewów na Północno-Wschodnich Pojezierzach) formowanych z brył ziemi układanych na mokro (także bez szalunku) i uklepywanych. Do masy ziemnej dodawano sieczkę ze słomy, która przeciwdziałała pękaniu ścian podczas ich schnięcia. Po wierzchu stosowano dodatkową warstwę gliny, w której - dla ozdoby - stosowano powtarzalne wzorki wykonywane poprzez tłoczenie lub z zatapianych kamyków


GONT - element krycia dachu w postaci deszczułki 8-10 cm szerokości i 32-80 cm długości, wyrabiany ręcznie przez promieniste rozklinowanie pnia drzew iglastych, wyżłobienie rowka na grubszej krawędzi i wygładzenie powierzchni


JASKÓŁCZY OGON - zamek węgłowy ciesielski o ściętych ukośnie płaszczyznach na końcach bierwion, łączonych z sobą systemem wieńcowym w drewnianych ścianach


JĘTKA - pojedynczy poziomy element wiązara dachowego, łączący krokwie i spełniający na poddaszach mieszkalnych rolę belki stropowej


KALENICA - górna pozioma krawędź styku dwóch przeciwległych połaci dachowych, wyróżniająca się specjalnym sposobem pokrycia


KALENICOWY - typ zabudowy o kalenicy równoległej do drogi, ulicy


KARTA BIAŁA ZABYTKU - formularz do rejestracji obiektów zabytkowych


KLEĆ (lit. KLETE) - nieogrzewany budynek podcieniowy w zagrodzie dawniej użytkowany jako spichrz lub magazyn zimowej odzieży, a okresowo jako sypialnia młodego małżeństwa


KLESZCZE - poziome lub pochyłe elementy więźby dachowej, obejmujące dwustronnie krokwie i słupki stolca


KOSZ KRAWĘŻNY (krawędź koszowa) - pochyłe krawędzie styku dwóch połaci dachowych, służących do odprowadzania opadów atmosferycznych


KROKIEW - pochyły element więźby dachowej niosący pokrycie


LEGAR - drewno tarte o przekroju ok. 100x140 mm, oparte na podmurówce lub stropie i niosące podłogę


LUKARNA - okno doświetlające poddasze lub strych, osadzone w płaszczyśnie elewacji - na attyce, gzymsie głównym lub ten gzyms przecinające, obudowane architektonicznie i sytuowane na ogół w osiach okien elewacji


ŁATA - żerdź lub tarcica drobnowymiarowa umocowana na krokwiach jako oparcie pokrycia dachowego


ŁĄTKA - rowkowany słup osadzony w podwalinie i oczepie jako nośny element ściennego szkieletu, wypełnionego bierwionami (sumikami), wpuszczonymi w rowki (bruzdy, pazy)


MANEŻOWA, SZOPA - pomieszczenie osłaniające maneż, zwany inaczej: kierat tj. urządzenie do napędu sieczkarni lub młocarni uruchamiane siłą zwierząt pociągowych zaprzęgniętych do dyszli i chodzących w koło


MIECZ - element ukośny konstrukcji szkieletowej, usztywniający połączenie słupa z oczepem


NACZÓŁEK DACHU - niewielka trójkątna połać dachu powstała przez ukośne ścięcie górnej części szczytu


NADZIAŁ - 1) grunt otrzymany z podziału; nadziałka 2) podział, rozdzielanie gruntów, obdzielanie ziemią (zwłaszcza na podstawie reformy rolnej, z parcelacji)


OBŁAP- prosty ciesielski zamek węgłowy w ścianach wieńcowych


OCZEP - górny wieniec zrębu usztywniający ściany zewnętrzne w konstrukcjach wieńcowych i sumikowo-łątkowych i przejmujący ciężar stropu


OKIENNICA - zabezpieczenie i przesłonięcie okna w postaci skrzydeł zawieszonych przy otworze, zwykle drewniane, o konstrukcji deskowej lub ramowo-płycinowej.


OPAS - płatew spoczywająca na wysuniętych na zewnątrz końcach belek stropowych i przejmująca poprzez krokwie ciężar dachu (Kurpiowszczyzna)


OSTATKI - końce bierwion ściany wieńcowej wystające w węgłach poza jej lico na zewnątrz


PAZDUR - ozdobnie wycięty słupek lub deseczka jako element konstrukcyjny i dekoracyjny, osadzony na skrajach kalenicy dachu


PIERZEJA ULICZNA LUB RYNKOWA - linia ciągłej zabudowy w osiedlu, miasteczku


PIÓRO - występ na bocznej krawędzi deski, służący do łączenia jej z drugą na wpust, to jest odpowiednio wycięty rowek


PŁATEW - drewno ułożone na końcach belek stropowych i na stolcu dachowym, stanowiące oparcie dla krokwi; rozróżnia się płatwie przyokapowe, pośrednie i podkaleniczne


PODCIĄG - główna belka podpierająca strop


PODCIEŃ - przedproże budynku nakryte dachem, spoczywającym na słupach lub na rysiach; p. szczytowy pod wysuniętym szczytem dachu lub p. wzdłużny pod wysuniętą połacią dachową


PODSIĘBITKA, PODSIĘBICIE, PODBITKA - deskowanie stropu przybite do spodu belek, utrzymane w naturalnej fakturze drewna przygotowane jako tło malarskiej dekoracji lub do wapiennej wyprawy


PODWALINA, PRZYCIEŚ - dolny wieniec zrębu ściany, spoczywający na kamieniach lub podmurowaniu, przenoszący ciężar ściany na grunt


PRZYŁAP - narożny podcień wsparty na słupie lub na rysiach


PRZYPUSTNICA - przyokapowa nadbitka krokwi, zmniejszająca w dolnym odcinku kąt nachylenia połaci dachowych


PRZYSIÓŁEK - odrębne skupienie domów położonych poza właściwą wsią, ale należące do niej administracyjnie; mała wioska


PRZYSTRZESZEK - wąski daszek nad przyzbą przy ścianie szczytowej


PRZYZBA - przyścienne pasmo terenu osłonięte okapem, służące jako miejsce odpoczynku lub wykonywania drobnych prac gospodarskich


REGIONALIZACJA - podział na regiony


REGIONALIZM - 1) ruch społeczno-kulturalny, dążący do zachowania swoistych cech kultury danego obszaru, do pogłębiania wiedzy o tej kulturze, do jej rozwoju i odnowy 2) kultura danego regionu; zespół cech charakterystycznych dla danego regionu


RYSIE - bierwiona górnych wieńców wysunięte przed lico ściany, służące za wsporniki przyokapowej partii dachu


RZĘDÓWKA - typ wsi, w której domy budowane są dość luźno wzdłuż prostej drogi, zwykle po jednej jej stronie lub po obu jej stronach


SUBSTANDARDOWY - nie odpowiadający przyjętym standardom np. powierzchniowym, technicznym itp.


SUMIKI - bierwiona ścienne, wypełniające szkielet nośny konstrukcji sumikowo-łątkowej


SUMIKOWO - ŁĄTKOWA, KONSTRUKCJA - złożona z łątek-rowkowanych słupów osadzonych w podwalinie i oczepie jako nośnych elementów ściennego szkieletu i sumików-bierwion ściennych wypełniających szkielet nośny, wpuszczonych w rowki (bruzdy, pazy) łątek


SZALOWANIE - warstwa desek stanowiąca pokrycie ściany budynku, pomieszczenia nabijana w celu umocnienia konstrukcji, uszczelnienia lub dekoracji


SZCZEBLINA, SZPROS (niem.) - listwa zamocowana w ramiakach lub obokniu, dzieląca skrzydło okienne (lub drzwiowe) na mniejsze pola; zwykle profilowana; wyposażona w odpowiednie wręby do wstawiania szyb na kit lub osadzania wywietrznika


SZCZYT - pionowa część dachu odeskowana lub pobita gontem bądź łupkiem


SZCZYTOWY - typ zabudowy, w której budynek stoi szczytem względem drogi, ulicy


SZKUDŁY - deszczułki darte z osikowego drewna, służące do pobijania daszków kopulastych


ŚPAROGI - ozdobne oprofilowanie końców skrzyżowanych desek wiatrowych w szczycie dachu poszytego słomą


ŚWIRONEK - spichlerzyk w gospodarstwie jednorodzinnym, zazwyczaj z podcieniem na rysiach, na słupkach lub we wnęce


TAFLOWANIE - ozdobne szalowanie ścian i szczytu dachu budynku


ULICÓWKA - wieś, której domy stoją w dwóch zwartych szeregach po obu stronach drogi


WĘGIEŁ - narożnik budynku; w ścianach wieńcowych stanowi punkt węzłowy połączonych ze sobą bierwion, stykających się ścian, w konstrukcjach słupowych łącznikiem jest łątka


WIATRÓWKI, wiatrownice - deski ochronne przybite od szczytu do brzegów połaci dachu dwuspadkowego


WIĄZAR- konstrukcja nośna dachu ułożona z elementów w sztywny układ przestrzenny; w tradycyjnych konstrukcjach ciesielskich istnieją wiązary pełne, zawierające wszystkie elementy ustroju, oraz wiązary puste złożone zazwyczaj z pary krokwi i jętki


WIENIEC - poziomy zespół kilku elementów ułożonych w kształt geometryczny, odpowiadający zarysowi budowli i połączonych w węgłach na odpowiednio zacięte zamki - na nakładkę, na obłap, na jaskółczy ogon i inne


WIERZEJE - dwuskrzydłowe drzwi lub wrota


WPUST - rowek w krawędzi desek łączonych z sobą na pióro


ZAPOLE - komórka przyległa do stodoły i nakryta wspólnym z nią dachem


ZRĄB ŚCIANY - ściana budynku wykonana z pełnych przekrojów drewna, spełniająca rolę nośną i osłonową


Słownik opracowano na podstawie:

  • Tłoczek I.F., 1980: Polskie Budownictwo Drewniane. Ossolineum, Wrocław.
  • Tajchman J., 1993: Słownik Terminologiczny Architektury. Stolarka okienna. Ośrodek Dokumentacji Zabytków, Warszawa.
  • Krajewski K., 1974: Mała Encyklopedia Architektury i Wnętrz. Ossolineum, Wrocław.
  • Słownik Języka Polskiego, T. 1-3, 1979, PWN, Warszawa.
  • Kopaliński W., 1989: Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych. Wydawnictwo Wiedza Powszechna, Warszawa.

REGIONALIZM-INFO SŁOWNIK O BAZIE DANYCH AUTOR KONTAKT