Według definicji słownikowej regionalizm to: po pierwsze ruch społeczno-kulturalny, dążący do zachowania swoistych cech kultury danego obszaru, do pogłębiania wiedzy o tej kulturze, do jej rozwoju i odnowy, a po wtóre kultura danego regionu, zespół cech charakterystycznych dla danego regionu. Wyznaczanie regionów to regionalizacja. Regionalizacją architektoniczną zajmowali się: Gerard Ciołek, Witold Krassowski, Marian Pokropek, Franciszek Piaścik, Ignacy Felicjan Tłoczek, Wiesław Wieczorkiewicz i Jerzy Wiśniewski.
    Witold Krassowski wyróżnia dwa sposoby regionalizacji: 1) przy pomocy typów budownictwa, sumujących w sobie szereg cech regionu; 2) przy pomocy wyodrębnionych poszczególnych cech. Twierdzi, że typami regionalnymi są raczej formy unikatowe. O typach regionalnych decyduje raczej charakterystyczność, niż obiektywna "przeciętność". Badając istniejące budynki można określić ich przynależność do typu, a nie sam typ.

Dla potrzeb tej pracy, w regionie północno-wschodnim Polski przyjęto za Ignacym F. Tłoczkiem (Budownictwo ludowe Białostocczyzny, 1973) podział na podregiony występowania zróżnicowań regionalnych. Jak pokazuje rysunek powyżej, jest tych podregionów pięć: Północno-Wschodnie Pojezierza, Podlasie Wschodnie, Podlasie Zachodnie, Kurpie i Mazury.

Formy przestrzenne osiedli wiejskich i sposoby kształtowania ich zabudowy

    Na obszarze PÓŁNOCNO-WSCHODNICH POJEZIERZY występuje znaczne rozproszenie i rozdrobnienie zabudowy. Formy względnie skupione, to wsie rzędówki lub niewielkie przysiółki.

Na PODLASIU WSCHODNIM po przeprowadzonej w XVI wieku parcelacji (tzw. pomiara włóczna) zachowały się do dzisiaj obustronnie obudowane ulicówki.

Tereny PODLASIA ZACHODNIEGO zamieszkiwała drobna szlachta, dlatego nie prowadzono tutaj planowych regulacji. Zachował się układ przestrzenny tzw. "okolic drobnoszlacheckich". Składają się one z kilku przysiółków ulicowych lub kupowych. Do dzisiaj zachowało się ich podwójne nazewnictwo: np. okolica Piętki składa się z następujących przysiółków: Piętki-Gręzki, Piętki-Szeligi, Piętki-Basie, Piętki-Żebry.

Na KURPIACH występują, charakterystyczne dla wsi puszczańskich, ulicówki.

Na MAZURACH prócz zabudowy rozproszonej - jednodworczej, powszechną formą jest również ulicówka, w zależności od konfiguracji terenu, jednostronnie lub obustronnie obudowana domami.

    Na podstawie analizy posiadanych materiałów można stwierdzić, że istnieją dwa sposoby kształtowania zespołów zabudowy: samotnicza i względnie zwarta. Zabudowa samotnicza częściej występuje w północnej części regionu (Północno-Wschodnie Pojezierza, Mazury). Formy architektoniczne poszczególnych jej obiektów, a także ogólny wyraz plastyczny zespołów zabudowań są szczególnie ważne, gdyż zabudowa samotnicza niejako z zasady staje się integralną częścią krajobrazu otwartego. Zabudowa względnie zwarta występuje w dwu układach: szczytowym i kalenicowym. Układy szczytowe występują na Kurpiach (Dębniki) i Podlasiu Wschodnim (Ryboły), natomiast układy kalenicowe na Mazurach (Wygryny), Podlasiu Zachodnim (Twarogi Lackie), ale też na Podlasiu Wschodnim (Suchowolce). Obecnie w przypadku większości wsi oba układy występują jednocześnie z pewną przewagą jednego z nich. Zabudowa szczytowa jest plastycznie bardziej wyrazista niż kalenicowa. Regularny, zwykle dość zwarty rytm szczytów eksponuje się wyraźnie i dynamicznie w krajobrazie. W nowej zabudowie, niezależnie od pierwotnego układu, przeważa ustawienie kalenicowe.

Formy układu przestrzennego zagrody

Można mówić o dwóch występujących typach:
• układ niejako standardowy, powstały niezależnie od zróżnicowań regionalnych: dom od strony drogi, za nim budynki gospodarcze wzdłuż granic działki (jedno lub obustronnie) i stodoła zamykająca poprzecznie układ;
• układ występujący jedynie na Podlasiu Wschodnim w zwartych ulicówkach ze szczytową zabudową pierzei: dom z zabudową gospodarczą (łącznie ze stodołą) ustawione są rzędem jeden za drugim. Jest to forma o niewielkim zasięgu terytorialnym. Takie długie budowle pod wspólnym dachem są charakterystyczne dla wsi z ludnością pochodzenia białoruskiego (Polski Atlas Etnograficzny 1958-1972).

Formy architektoniczne domów

    Tradycyjną drewnianą zabudowę zagrody charakteryzowała pewna "przysadzistość" form. Niskie posadowienie domów wynikało z punktowego ich fundamentowania. Domy o wysokich dachach, krytych zwykle słomą, budowano wprost na ziemi bez podpiwniczenia. Formy dachów występujące na opisywanym tu obszarze są dość zróżnicowane, i tak:

• dachy półszczytowe są charakterystyczne dla Północno-Wschodnich Pojezierzy;
• dachy szczytowe dla Mazur, Kurpiów i Podlasia Wschodniego;
• dachy czterospadkowe i naczółkowe z daszkiem przyzbowym dla Podlasia Zachodniego.

    Wspólną cechą domów drewnianych było zawsze oddzielenie ściany szczytowej od szczytu dachu. Odbywało się to:

• poprzez podcień szczytowy lub nadwieszenie szczytu na Mazurach;
• poprzez nadwieszenie szczytu na Kurpiach;
• poprzez daszek przyzbowy na Podlasiu Zachodnim i Podlasiu Wschodnim.

Formy architektoniczne budynków inwentarskich

    Historycznie budynki inwentarskie nie przedstawiają takiego zróżnicowania regionalnego jak to się dzieje w przypadku domów. Charakterystyczne są jedynie tzw. "atyki" występujące na Mazurach. "Atyk" jest stałym elementem wszystkich budynków inwentarskich. Jest to ścianka kolankowa wysokości 80-100cm. W budynkach z kamienia lub murowanych z czerwonej cegły wykonywana często z materiału innego niż przyziemie. "Atyk" często bywa drewniany lub murowany. Taki sposób budowania powoduje wyniesienie dachu i znaczne powiększenie wysokości budynków, a łączenie różnych materiałów - ciekawe efekty plastyczne.

Formy architektoniczne stodół

    Najstarsze drewniane stodoły miały, podobne jak domy, "przysadziste" proporcje. Na interesującym nas tutaj obszarze można wyróżnić dwa typy konstrukcyjne stodół. Wiążą się one ściśle z ich wyrazem plastycznym:

• konstrukcja sumikowo-łątkowa (Mazury, częściowo Północno-Wschodnie Pojezierza);
• konstrukcja zrębowa (bardzo rzadko dziś spotykana poza skansenami).

     Zarówno konstrukcja sumikowo-łątkowa, jak i zrębowa,dość szybko zastąpione zostały konstrukcją szkieletową. Jednak w przypadku konstrukcji sumikowo-łątkowej zachowany został jej wyraz plastyczny. Stosowany jest poziomy szalunek ścian, a pionowe listwy na narożnikach markują słupy. Z kolei konstrukcja szkieletowa, która zastąpiła zrębową ma ściany szalowane deskami nabijanymi pionowo.

Detal zdobniczy

    Zdobnictwo nie ma bezpośredniego wpływu na krajobraz, ale jest cechą wyrażającą zróżnicowania regionalne, budującą klimat i nastrój. Podstawowym kryterium i uzasadnieniem stosowania zdobnictwa są jego wartości estetyczne. W budynkach drewnianych przedmiotem dekoracji są:

• wejście: ganek, werandka, drzwi;
• szczyt i wykończenie dachu;
• narożniki;
• okna i okiennice.