|
Opisane niżej przykłady pochodzą ze wsi Wygryny, Wojnowo i Świętajno. Wygryny i Wojnowo leżą w południowo-zachodniej części województwa podlaskiego, w bezpośrednim sąsiedztwie Wielkich Jezior Mazurskich (Wygryny pomiędzy jeziorami Wygryny i Bełdany). Świętajno leży nieco dalej od nich, na północny-wschód (w kierunku na Suwałki). >>>mapka
Skomplikowana sytuacja polityczna tych ziem, które do 1945 roku wchodziły w skład Prus Wschodnich, utrudnia datowanie obiektów, gdyż zmieniały one swoich właścicieli (niekiedy kilkukrotnie). W związku z taką sytuacją, nowe obiekty pojawiają się stosunkowo późno i rzadko. Dopiero w końcu lat osiemdziesiątych zaczęto budować nowe domy. Częściej są to jednak remonty, rozbudowa starych domów drewnianych (np. poprzez przystawianie nowych sieni od podwórza), wymiana okien na większe, czasem wymiana szalunku ścian przyziemia lub ich tynkowanie. Układ przestrzenny wsi Rys56 Rys57 Wieś Wojnowo zachowała układ ulicówki. Domy stoją po obu stronach drogi, przy czym na obrzeżach wsi zabudowa wyraźnie się rozluźnia. Wygryny leżą w przesmyku pomiędzy jeziorami. W części centralnej domy obudowują obustronnie drogi, na obrzeżach zabudowa rozluźnia się. Wieś Świętajno jest przykładem ulicówki nadjeziornej, w zasadzie jednostronnie obudowanej, skierowanej na jezioro. Cechą charakterystyczną dla krajobrazu tych wsi jest kalenicowe ustawienie domu względem drogi. Fot26 Fot27 Fot28 Układ zagrody Rys58 Dom odsunięty jest od zabudowy gospodarczej, która w głębi działki okala podwórze gospodarcze. Budynek inwentarski sytuowany jest prostopadle do drogi, a stodoła równolegle. Budynki gospodarskie są przeważnie wolnostojące. Większe zagrody, o bogatym programie użytkowym (sytuowane na obrzeżach wsi), mają budynki luźno ustawione, (ale wg wyżej opisanych zasad), a na środku podwórza można spotkać niewielki budynek letniej kuchni. Rys58b W przypadku małych zagród, o niewielkim programie użytkowym, dom stoi przy drodze a budynki gospodarcze zamykają poprzecznie podwórze. Rys58a Zagrody, zwłaszcza w rozluźnionej zabudowie, ogradzane są płotami. Najstarsze płoty, rzadko dziś spotykane, budowano z desek na styk. Rys62 Później zaczęto używać drewnianych sztachet, drucianej siatki i inn. Budynki mieszkalne W przypadku domu mieszkalnego wyraźnie rysuje się cezura czasowa przełomu XIX i XX wieku. Wtedy to pojawiają się, obok drewnianych, domy murowane. Fot29 Fot30 Fot31 Cechą najstarszej zabudowy drewnianej jest zrównoważona bryła, w której stosunek wysokości przyziemia do wysokości dachu jest jak 1:1. Zabudowa wznoszona była w konstrukcji zrębowej, szalowanej pionowymi deskami na styk i listwę. Szczytowe dachy pokryto czerwoną dachówką ceramiczną, szczyty skromnie taflowano. Okna są dwuskrzydłowe, cztero lub sześcioszybowe, często osłaniane okiennicami. Zdobiono następujące elementy budynku: Szczyt zwykle dzielono na dwie części w około połowie lub 2/3 jego wysokości, na górną część trójkątną i dolna trapezową. Trójkąt taflowano pionowymi deseczkami lub w pojedynczą "jodełkę". Trapez taflowano pionowymi deseczkami na styk i listwę. W tej części pojawiały się niekiedy okienka doświetlające strych. Okiennice mają skrzydła powtarzające trójkwaterowe podziały okien, które osłaniają. Zwykle te podziały podkreślano malowaniem na jasnoniebieski kolor. Ganki od strony drogi wiejskiej miały starannie opracowany detal. Fot36 Nakryte daszkiem dwuspadowym, wspartym na czterech słupkach, mają szczycik ozdobnie powycinany z deski. Od początku XX wieku powstawały domy wyłącznie murowane, z czerwonej cegły. Mają one elewacje nieotynkowane lub tynkowane. Zachowały charakterystyczne dla domów drewnianych proporcje bryły, ale też ogólna kubatura niektórych domów powiększyła się. Stosuje się dachy naczółkowe lub rzadziej szczytowe, często z facjatkami (z daszkami odpowiednio naczółkowymi lub szczytowymi), pokryte zawsze dachówką w kolorze czerwonym. Fot30 Fot31 Fot32 Okna dwuskrzydłowe cztero lub sześcioszybowe, z osobnymi wywietrznikami w górnej części, zakończone są od góry łagodnym łukiem ceglanego przesklepienia lub poziomym nadprożem. Zdobionymi elementami domu murowanego są:
Nieliczne przykłady domów z lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych prezentują trzy typy: Domy te budowane są z pustaków, następnie tynkowane. Formę "pudełka" uzupełniają loggie i tarasy. Zastosowano typowe okna dwu i trójskrzydłowe, o skrzydłach tej samej szerokości lub środkowym - węższym. Domy z trzeciego wymienionego typu mają starannie opracowany drewniany detal szczytu i podcienia przedwejściowego. W stosunku do nielicznie zachowanych domów drewnianych, zjawiskiem charakterystycznym w końcu lat osiemdziesiątych są ich remonty, a także rozbudowa. Remonty polegają albo na tynkowaniu, albo na drobnowymiarowym szalowaniu ścian przyziemia. Fot41 Fot42 Dobudówki zwykle mają konstrukcję mieszaną tj. murowane przyziemie i drewniany szczyt dachu. Fot43 Drewniany detal jest zwykle bardzo starannie opracowany. Ze względu na turystyczną atrakcyjność terenu pojawia się wiele obiektów typu letniskowego. Fot44 Fot45 Prezentują one różnorodne formy i detale, od najprostszych do bardzo urozmaiconych. Czasem łączony jest biały tynk z fragmentami szalowanymi drewnianymi listwami. Stosuje się przydaszki pod uniesioną połacią dachową, drewniane ozdobnie wycięte opaski okienne, Rys61 nie brakuje także montowanych na narożnikach lusterek. Zaobserwowano tu powrót do dawnej tradycji stosowania podcienia wzdłużnego i narożnego przyłapu (wspartych na drewnianych słupkach). Pojawiło się też ogrodzenie z desek na styk, z bramką nakrytą szczytowym daszkiem, pokrytym dachówką. Rys62 Najczęściej jednak do ogradzania stosowana jest siatka na metalowych słupkach Fot36 lub drewniane sztachety. Fot40 Budynki gospodarcze Stodoły Fot46 Fot47, powstawały zawsze jako budynki szerokofrontowe, drewniane, w konstrukcji sumikowo - łątkowej, obejmującej również szczyty. Przekrywane dachami szczytowymi i pokrywane dachówką ceramiczną w kolorze czerwonym. Stodoły są jedno lub dwuprzejazdowe, jedno, dwu lub trójsąsiekowe (bywa, że łączone są przejazdy). Późniejsze stodoły budowano w konstrukcji drewnianej szkieletowej, szalowanej poziomymi deskami. W miejscach występowania sumików (zawsze w narożach), nabijano pionowe deski, aby uzyskać efekt plastyczny dawnej konstrukcji. Budynki inwentarskie Najstarsze "chlewy" (jeszcze z końca XIX wieku) są zbudowane z drewna w konstrukcji sumikowo - łątkowej. Późniejsze, murowane są z cegły (tynkowanej lub nie). Fot48 Fot49 Fot50 Wszystkie mają dachy szczytowe (pokryte dachówką), wyniesione przez ściankę kolankową o wysokości około 80 - 100 cm, zwaną atykiem. W budynkach drewnianych atyk (łącznie ze szczytem) szalowany jest pionowo ułożonymi deskami. Fot48 W przypadku budynków murowanych - tynkowanych, może być również szalowany pionowymi deskami Fot49, albo rzadziej, otynkowany łącznie ze ścianą przyziemia. Natomiast w przypadku budynków murowanych (z czerwonej lub białej cegły) - nie tynkowanych, ścianka kolankowa jest murowana jak przyziemie Fot50, lub rzadziej, szalowana pionowymi deskami. Wzdłuż atyku wykonane są kwadratowe lub prostokątne otwory, zamykane drewnianymi drzwiczkami. Przez te właśnie otwory zapełniana jest przestrzeń poddasza, wykorzystywana jako magazyn siana lub słomy. Wszystkie obiekty są szerokofrontowe, z osobnymi pomieszczeniami wewnątrz, dostępnymi z zewnątrz osobnymi drzwiami. Otwory okienne i drzwiowe w starszych obiektach murowanych są przesklepione łagodnym łukiem, późniejsze mają te otwory przesklepione poziomym nadprożem. Okna i drzwi powtarzają formy otworów, tzn. górna część ramy jest odpowiednio łukowata lub pozioma. Zaobserwowano w terenie budynki z kamienia polnego na zaprawie. Takie kamienne przyziemie może być łączone z atykiem wykonanym z cegły Fot51 lub drewnianym. Fot52 Cegła wykorzystywana jest też na narożniki, obramowania drzwi i okien (tu bez atyku). W przypadku braku atyku poddasze dostępne jest od szczytu, poprzez umieszczone w nim drzwiczki. Dachy tradycyjnie szczytowe, pokryte dachówką. |