SŁOWNICZEK terminów architektoniczno-budowlanych: ATYK - ścianka kolankowa w budynkach inwentarskich pozwalająca na powiększenie kubatury poddasza służącego do składowania paszy lub ściółki, tradycyjnie występująca na Mazurach BAL - drewno tarte lub ociosane grubości 50-100 mm i szerokości od 100 mm wzwyż BELKA - drewno tarte lub ociosane o przekroju od 120x200 mm do 220x280 mm BIERWIONO - drewno okrągłe, ociosane lub przetarte, używane do budowy ścian wieńcowych lub sumikowo-łątkowych BONIOWANIE ŚCIAN - okładzina z desek na ścianach wieńcowych, naśladująca wiązanie kamiennej okładziny w murach BRÓG - daszek ruchomy, przesuwany na 4 wkopanych w ziemię słupkach osłaniający stożek siana od opadów atmosferycznych DASZEK PRZYZBOWY - wysunięta przed ścianę domu okapowa część dachu, osłaniająca przyzbę DESKA - tarte drewno o grubości 12-50 mm DRANICA - deska wyrobiona ręcznie z drewna iglastego, łupana promieniowo, szerokości 9-13 cm, grubości 3-5 cm, długości do 3 m, przeznaczona do pokrywania dachów DREWNO - budulec otrzymywany ze ściętych drzew, stosowany w postaci materiałów okrągłych, ociosanych, łupanych i tartych DYMNIK - otwór w dachu pod kalenicą lub w połaci dachowej, osłonięty daszkiem FACJATA lub facjatka - 1) wystawka w dachu, będąca nadbudową nad środkową częścią budynku; 2) poddaszne pomieszczenie mieszkalne z oknami, umieszczonymi w połaci dachowej zwane także mansardą FAKTURA - charakterystyczna powierzchnia przedmiotu (ściany, rzeźby, malowidła) zależna od właściwości tworzywa, sposobu obróbki i zastosowanych narzędzi FRYZ - poziomy pas dekoracyjny w górnej partii ściany np. bogato rzeźbiony fryz przyokapowy występujący na domach na Podlasiu Wschodnim GACENIE - uszczelnianie, opatrywanie budynku w celu zabezpieczenia go przed zimnem poprzez okładanie na zimę ścian słomą, mchem lub liśćmi GANEK - przystawka przed wejściem do domu, nakryta daszkiem wspartym na słupkach, otwarta na zewnątrz GONT - element krycia dachu w postaci deszczułki 8-10 cm szerokości i 32-80 cm długości, wyrabiany ręcznie przez promieniste rozklinowanie pnia drzew iglastych, wyżłobienie rowka na grubszej krawędzi i wygładzenie powierzchni JASKÓŁCZY OGON - zamek węgłowy ciesielski o ściętych ukośnie płaszczyznach na końcach bierwion, łączonych z sobą systemem wieńcowym w drewnianych ścianach JĘTKA - pojedynczy poziomy element wiązara dachowego, łączący krokwie i spełniający na poddaszach mieszkalnych rolę belki stropowej KALENICA - górna pozioma krawędź styku dwóch przeciwległych połaci dachowych, wyróżniająca się specjalnym sposobem pokrycia KALENICOWY - typ zabudowy o kalenicy równoległej do drogi, ulicy KARTA BIAŁA ZABYTKU - formularz do rejestracji obiektów zabytkowych KLEĆ (lit. KLETE) - nieogrzewany budynek podcieniowy w zagrodzie dawniej użytkowany jako spichrz lub magazyn zimowej odzieży, a okresowo jako sypialnia młodego małżeństwa KLESZCZE - poziome lub pochyłe elementy więźby dachowej, obejmujące dwustronnie krokwie i słupki stolca KOSZ KRAWĘŻNY (krawędź koszowa) - pochyłe krawędzie styku dwóch połaci dachowych, służących do odprowadzania opadów atmosferycznych KROKIEW - pochyły element więźby dachowej niosący pokrycie LEGAR - drewno tarte o przekroju ok. 100x140 mm, oparte na podmurówce lub stropie i niosące podłogę LUKARNA - okno doświetlające poddasze lub strych, osadzone w płaszczyśnie elewacji - na attyce, gzymsie głównym lub ten gzyms przecinające, obudowane architektonicznie i sytuowane na ogół w osiach okien elewacji ŁATA - żerdź lub tarcica drobnowymiarowa umocowana na krokwiach jako oparcie pokrycia dachowego ŁĄTKA - rowkowany słup osadzony w podwalinie i oczepie jako nośny element ściennego szkieletu, wypełnionego bierwionami (sumikami), wpuszczonymi w rowki (bruzdy, pazy) MANEŻOWA, SZOPA - pomieszczenie osłaniające maneż, zwany inaczej: kierat tj. urządzenie do napędu sieczkarni lub młocarni uruchamiane siłą zwierząt pociągowych zaprzęgniętych do dyszli i chodzących w koło MIECZ - element ukośny konstrukcji szkieletowej, usztywniający połączenie słupa z oczepem NACZÓŁEK DACHU - niewielka trójkątna połać dachu powstała przez ukośne ścięcie górnej części szczytu NADZIAŁ - 1) grunt otrzymany z podziału; nadziałka 2) podział, rozdzielanie gruntów, obdzielanie ziemią (zwłaszcza na podstawie reformy rolnej, z parcelacji) OBŁAP- prosty ciesielski zamek węgłowy w ścianach wieńcowych OCZEP - górny wieniec zrębu usztywniający ściany zewnętrzne w konstrukcjach wieńcowych i sumikowo-łątkowych i przejmujący ciężar stropu OKIENNICA - zabezpieczenie i przesłonięcie okna w postaci skrzydeł zawieszonych przy otworze, zwykle drewniane, o konstrukcji deskowej lub ramowo-płycinowej. OPAS - płatew spoczywająca na wysuniętych na zewnątrz końcach belek stropowych i przejmująca poprzez krokwie ciężar dachu (Kurpiowszczyzna) OSTATKI - końce bierwion ściany wieńcowej wystające w węgłach poza jej lico na zewnątrz PAZDUR - ozdobnie wycięty słupek lub deseczka jako element konstrukcyjny i dekoracyjny, osadzony na skrajach kalenicy dachu PIERZEJA ULICZNA LUB RYNKOWA - linia ciągłej zabudowy w osiedlu, miasteczku PIÓRO - występ na bocznej krawędzi deski, służący do łączenia jej z drugą na wpust, to jest odpowiednio wycięty rowek PŁATEW - drewno ułożone na końcach belek stropowych i na stolcu dachowym, stanowiące oparcie dla krokwi; rozróżnia się płatwie przyokapowe, pośrednie i podkaleniczne PODCIĄG - główna belka podpierająca strop PODCIEŃ - przedproże budynku nakryte dachem, spoczywającym na słupach lub na rysiach; p. szczytowy pod wysuniętym szczytem dachu lub p. wzdłużny pod wysuniętą połacią dachową PODSIĘBITKA, PODSIĘBICIE, PODBITKA - deskowanie stropu przybite do spodu belek, utrzymane w naturalnej fakturze drewna przygotowane jako tło malarskiej dekoracji lub do wapiennej wyprawy PODWALINA, PRZYCIEś - dolny wieniec zrębu ściany, spoczywający na kamieniach lub podmurowaniu, przenoszący ciężar ściany na grunt PRZYŁAP - narożny podcień wsparty na słupie lub na rysiach PRZYPUSTNICA - przyokapowa nadbitka krokwi, zmniejszająca w dolnym odcinku kąt nachylenia połaci dachowych PRZYSIÓŁEK - odrębne skupienie domów położonych poza właściwą wsią, ale należące do niej administracyjnie; mała wioska PRZYSTRZESZEK - wąski daszek nad przyzbą przy ścianie szczytowej PRZYZBA - przyścienne pasmo terenu osłonięte okapem, służące jako miejsce odpoczynku lub wykonywania drobnych prac gospodarskich RYSIE - bierwiona górnych wieńców wysunięte przed lico ściany, służące za wsporniki przyokapowej partii dachu RZĘDÓWKA - typ wsi, w której domy budowane są wzdłuż prostej drogi, po jednej stronie lub po obu jej stronach SUBSTANDARDOWY - nie odpowiadający przyjętym standardom np. powierzchniowym, technicznym itp. SUMIKI - bierwiona ścienne, wypełniające szkielet nośny konstrukcji sumikowo-łątkowej SUMIKOWO - ŁĄTKOWA, KONSTRUKCJA - złożona z "łątek"-rowkowanych słupów osadzonych w podwalinie i oczepie jako nośnych elementów ściennego szkieletu i "sumików"-bierwion ściennych wypełniających szkielet nośny, wpuszczonych w rowki (bruzdy, pazy) łątek SZALOWANIE - warstwa desek stanowiąca pokrycie ściany budynku, pomieszczenia nabijana w celu umocnienia konstrukcji, uszczelnienia lub dekoracji SZCZEBLINA, SZPROS (niem.) - listwa zamocowana w ramiakach lub obokniu, dzieląca skrzydło okienne (lub drzwiowe) na mniejsze pola; zwykle profilowana; wyposażona w odpowiednie wręby do wstawiania szyb na kit lub osadzania wywietrznika SZCZYT - pionowa część dachu odeskowana lub pobita gontem bądź łupkiem SZCZYTOWY - typ zabudowy, w której budynek stoi szczytem względem drogi, ulicy SZKUDŁY - deszczułki darte z osikowego drewna, służące do pobijania daszków kopulastych ŚPAROGI - ozdobne oprofilowanie końców skrzyżowanych desek wiatrowych w szczycie dachu poszytego słomą ŚWIRONEK - spichlerzyk w gospodarstwie jednorodzinnym, zazwyczaj z podcieniem na rysiach, na słupkach lub we wnęce TAFLOWANIE - ozdobne szalowanie ścian i szczytu dachu budynku ULICÓWKA - wieś, której domy stoją w dwóch zwartych szeregach po obu stronach drogi WĘGIEŁ - narożnik budynku; w ścianach wieńcowych stanowi punkt węzłowy połączonych ze sobą bierwion, stykających się ścian, w konstrukcjach słupowych łącznikiem jest łątka WIATRÓWKI, wiatrownice - deski ochronne przybite od szczytu do brzegów połaci dachu dwuspadkowego WIĄZAR- konstrukcja nośna dachu ułożona z elementów w sztywny układ przestrzenny; w tradycyjnych konstrukcjach ciesielskich istnieją wiązary pełne, zawierające wszystkie elementy ustroju, oraz wiązary puste złożone zazwyczaj z pary krokwi i jętki WIENIEC - poziomy zespół kilku elementów ułożonych w kształt geometryczny, odpowiadający zarysowi budowli i połączonych w węgłach na odpowiednio zacięte zamki - na nakładkę, na obłap, na jaskółczy ogon i inne WIERZEJE - dwuskrzydłowe drzwi lub wrota WPUST - rowek w krawędzi desek łączonych z sobą na pióro ZAPOLE - komórka przyległa do stodoły i nakryta wspólnym z nią dachem ZRĄB ŚCIANY - ściana budynku wykonana z pełnych przekrojów drewna, spełniająca rolę nośną i osłonową Słowniczek opracowano na podstawie: Tłoczek I.F., 1980: Polskie Budownictwo Drewniane. Ossolineum, Wrocław. Tajchman J., 1993: Słownik Terminologiczny Architektury. Stolarka okienna. Ośrodek Dokumentacji Zabytków, Warszawa. Krajewski K., 1974: Mała Encyklopedia Architektury i Wnętrz. Ossolineum, Wrocław. Słownik Języka Polskiego, T. 1-3, 1979, PWN, Warszawa. Kopaliński W., 1989: Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych. Wydawnictwo Wiedza Powszechna, Warszawa.