Pokazywane niżej przykłady pochodzą ze wsi: Czarkówka-Mała i -Duża, Leszczka-Mała i -Duża oraz Twarogi-Lackie w gminie Perlejewo, Piętki-Gręzki, Piętki-Szegliki, Piętki-Basie, Żebry Wielkie w gminie Klukowo i Zaręby Kościelne. Wszystkie te miejscowości leżą w południowo-zachodniej części województwa podlaskiego. >>>mapka Układ przestrzenny wsi Rys72 Rys73     Tereny Podlasia, zamieszkane przez drobną szlachtę, nie były obejmowane planowymi akcjami regulacyjnymi. Wsie zachowały układ przestrzenny tzw. "okolic" drobnoszlacheckich, złożonych z kilku przysiółków, również zachowało się ich podwójne nazewnictwo (np. okolica Piętki). Wsie mają najczęściej formy przysiółków ulicowych lub swobodnych grup budynków. Brak jest zdecydowanych układów szczytowych lub kalenicowych, chociaż forma kalenicowego ustawienia domu względem drogi jest formą przeważającą. Fot77 Fot78 Współczesna wymiana zabudowy powoduje powstawanie chaosu przestrzennego w zabudowie pierzei. Fot81 Fot82 Układ zagrody Rys74     Dom sytuowany jest kalenicowo lub szczytowo względem drogi, zwykle jest odsunięty od zabudowań gospodarczych. Budynki gospodarcze zachowują tradycyjny układ, w którym obiekty inwentarskie stoją z jednej lub obu stron podwórza gospodarczego, prostopadle do drogi, a stodoła - równolegle, zamykając podwórze. Pomiędzy domem a właściwym podwórzem manipulacyjnym dawniej znajdował się spichlerz (obecnie obiekt występujący bardzo rzadko, praktycznie zanikający).     Charakterystyczne dla Podlasia jest staranne ogradzanie zagród płotami, zarówno całej działki, jak i wygradzanie na niej poszczególnych fragmentów różnorodnie użytkowanych. Ogrodzenia najczęściej wykonywano z drewnianych sztachet. Współcześnie następuje zmiana charakteru ogrodzeń. Coraz chętniej stosowana jest siatka na metalowych słupkach. Budynki mieszkalne     Domy zbudowane jeszcze w 2 połowie XIX i na przełomie XIX i XX wieku, wykonane są z bali drewnianych, w konstrukcji zrębowej. Fot83 Fot84 Fot85 Fot86 Fot87 Przy współczesnych remontach zwykle szalowano je deskami nabijanymi na styk Fot89 (ze względu na zbyt cienkie bale ścian, dawniej gacone na zimę). Fot86 Proporcje bryły wyrażone stosunkiem wysokości przyziemia do wysokości dachu mieszczą się w przedziale jak 1:1,5 - 1:1. Zachowane na najstarszych domach dachy są czterospadkowe, również naczółkowe lub szczytowe (zawsze z daszkiem przyzbowym oddzielającym szczyt dachu od ściany szczytowej przyziemia), pokryte słomą, mają skromnie taflowane części szczytowe. W wyniku późniejszych remontów jako pokrycie pojawia się również szara dachówka cementowa, eternit i blacha. Okna trójskrzydłowe (górne poziome nadświetle - odchylne), lub dwuskrzydłowe sześcioszybowe (te występują częściej). Zdobionymi elementami domu są: szczyt dachu, Rys75 Rys76 narożnik, Rys77 Fot96 Fot97 okno, Rys78 ganek, Fot101 drzwi. Fot105 Fot106 Fot107 W przypadku dachu naczółkowego i szczytowego, szczyt (szczególnie ten od drogi) skromnie taflowano, przy czym szczyt dachu dzielono w około 2/3 lub połowie jego wysokości na dwie części: górną trójkątną i dolną trapezową. Trójkąt taflowano w pojedynczą "jodełkę" lub pionowymi listewkami. W części trapezowej dachu (naczółkowego i szczytowego) wydzielano środkowy prostokąt taflowany najczęściej poziomo (tu pojawiają się małe okienka doświetlające poddasze), boczne trójkąty taflowano skośnie ułożonymi listewkami. Narożnik pozostawał nieosłonięty lub osłonięty deską. Taką deskę zdobiono ornamentem nakładanym z listewek, albo poziomymi deszczułkami wyciętymi na przemian wklęsło - wypukle (jakby "boniowanie"). Rys77 Rys78 Fot96 Fot97 Okna często osłaniano okiennicami lub malowano szeroką opaskę wokółokienną. Skrzydła okiennic dzielono na dwie jednakowej wielkości płyciny (niezależnie od trójdzielnego podziału okien). Rys78 Fot85 Rzadko dziś spotykaną ozdobą są skromne nad i podokienniki. Rys79 Fot87 W najstarszych domach sień doświetlano małymi okienkami w kształcie rombu lub kwadratu półkoliście zakończonego od góry. Były one umieszczane symetrycznie po obu stronach drzwi lub z jednej ich strony (w zależności od szerokości i układu sieni). W zachowanych domach drewnianych, wejście do domu osłaniano gankami. Te do dziś zachowane są drewniane, nakryte daszkiem szczytowym, pokrytym słomą, które to pokrycie z czasem zwykle wymieniano na eternit lub blachę. Fot85 Drewniane drzwi szalowano ozdobnie ułożonymi deszczułkami (dominowały wzory geometryczne, chociaż częstym motywem było słońce), nabijano specjalnymi gwoździami kowalskiej roboty, które tworzyły uporządkowany układ. Często nad drzwiami (na całej ich szerokości) umieszczano okienka doświetlające sień.     Domy powojenne budowane do lat sześćdziesiątych stanowią pewną kontynuację form tradycyjnych. Są to budynki drewniane, w konstrukcji zrębowej, o ścianach szalowanych deskami (od podmurówki do wysokości okien - deskami pionowymi, powyżej - poziomymi). Fot89 Niektóre z nich są często starsze i później przeniesione na nowe miejsce, na nowe fundamenty. Jest to praktyka bardzo często stosowana na całym Podlasiu. W celu zabezpieczenia drewnianego szalunku przed wpływami atmosferycznymi często przyziemie malowane jest na kolor orzechowy olejną farbą. Zachowane zostały proporcje bryły tj. stosunek wysokości przyziemia do wysokości dachu jak 1:1, przy czym poddasze prawie zawsze zyskało funkcje mieszkalne. Szczytowe dachy pokryte są eternitem, dachówką lub blachą. Układ taflowania szczytu sugeruje jego dawne podziały tj. oddzielony jest pas poziomych deseczek zastępujących dawny daszek przyzbowy, pozostałe fragmenty jak wcześniej. Okna w większości trójskrzydłowe, powtarzające dawne podziały (z odchylnym górnym poziomym skrzydłem). Pojawiają się również okna o dwu i trzech pionowych skrzydłach z wywietrznikami odciętymi od góry lub od dołu skrzydeł. W dalszym ciągu zdobione są szczyty, narożniki, okna i ganki. Rys79 Rys80 Rys81 Szczyt skromnie taflowany, dzielono tradycyjnie na trzy główne pola: dolny pas (jak wspomniano wyżej) markował daszek przyzbowy, powyżej przedzielano szczyt w 2/3 wysokości na dolny trapez i górny trójkąt. Fot94 Fot95 Pozostawiano widoczne fragmenty konstrukcji ozdobnie toczone lub wycinane z kantówek. Fot94 Fot95 Pojawiają się większe okienka doświetlające poddasze. Narożnik osłaniany jest deską, na której umieszczano skromne elementy w formie prostych kształtów geometrycznych: trójkątów, rombów lub ornamentu linearnego z prostych listewek. Często malowane są białe opaski wokółokienne, czasem pojawiają się stosowane dawniej tradycyjne nadokienniki. Fot89 Fot95 Fot99 Zamiast ganku od strony drogi pojawia się werandka nakryta daszkiem szczytowym (o niewielkim kącie nachylenia połaci dachowych). Fot102 Fot103 Werandki, dostawiane w różnym okresie funkcjonowania domu, powiększają jego przestrzeń użytkową.     Domy z lat sześćdziesiątych to zwykle obiekty murowane, tynkowane. Fot77 Fot78 Zachowane zostały tradycyjne proporcje bryły (około 1:1). Stosuje się dachy szczytowe lub naczółkowe, pokryte eternitem. Rzadko występuje oddzielenie szczytu dachu od ściany przyziemia, a i wtedy jest to tylko pas namalowany na tynku. Nie zmieniają się podziały okienne. Zdobnictwo praktycznie nie występuje. Niekiedy pojawia się dostawiona od frontu drewniana werandka, nakryta szczytowym daszkiem.     Domy z lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych to obiekty murowane z cegły silikatowej lub bloczków betonowych, tynkowane lub częściej nietynkowane, przy czym standard wykończenia domów z bloczków sugeruje zamiar i konieczność ich otynkowania. Fot90 Fot91 Fot92 Tradycyjne proporcje bryły uległy niekorzystnej zmianie, są to obiekty często dwukondygnacyjne, z poddaszem użytkowanym na cele mieszkalne. Dwie kondygnacje przyziemia to wyniesiona na poziom parteru piwnica i właściwy parter. Dachy o zmniejszonym kącie pochylenia połaci, na ściance kolankowej, pokryte są eternitem. Czasem stosuje się facjatki pod uniesioną połacią dachową. Okna jedno, dwu lub trójskrzydłowe, z wywietrznikiem w jednym ze skrzydeł lub bez, mniejsze okienka zwykle kwadratowe lub w kształcie leżącego prostokąta. Ubóstwo formy budynku urozmaicają balkony o metalowych balustradach. Stosowane są próby zdobnictwa w formie geometrycznych wzorów malowanych na tynku. Fot91 Dom zrealizowany pod koniec lat osiemdziesiątych Fot93 prezentuje typ ze stromym dachem o kilku połaciach, prawie czterokondygnacyjny. Jest to bardziej próba stosowania tendencji ogólnopolskiej, niż regionalnej. Budynki gospodarcze    Stodoły, Fot108 Fot109 Fot110 Fot111 Fot112 Fot113 Fot114 od najstarszych do współczesnych, budowane są zawsze jako szerokofrontowe. Głównie drewniane, w konstrukcji zrębowej, szkieletowej lub mieszanej (z murowanymi filarami). Obiekty najnowsze budowane są też w całości z bloczków betonowych lub białej cegły silikatowej. Przekrywane są dachami czterospadkowymi (najstarsze) lub szczytowymi, zaś pokrywane - dawniej zawsze słomą, potem eternitem. Obiekty najstarsze mają charakterystyczne przysadziste proporcje bryły, które wynikają ze stosunku wysokości dachu do wysokości przyziemia jak 2:1 Fot108, obiekty późniejsze mają te proporcje jak około 1:1. Stodoły są jedno, dwu lub trójprzejazdowe, dwu lub trójsąsiekowe, łączone bywają przejazdami (po dwa lub nawet trzy). Zauważono w terenie próby stosowania zdobnictwa polegającego na wzorzystym wmurowywaniu czerwonych cegieł pomiędzy białe Fot113, lub (przy konstrukcyjnych betonowych filarach) tłoczenie wzorów romboidalnych i prostokątnych w betonie i malowanie ich kontrastową farbą. Fot114 Dość często widzi się też wierzeje malowane w rombowe wzory, malowane farbami o ostrych kolorach.    Szopy maneżowe Fot109 stawiano dawniej przy dużych stodołach. Chroniły one, najpierw drewniany, potem żelazny kierat z zaprzęgiem. Obecnie występują sporadycznie i pełnią wtedy role magazynowe.    Spichrze Rys82a Rys82b Fot115 Fot116 Fot117 Fot118 Fot119 występują obecnie bardzo rzadko, chociaż dawniej były nieodłącznym elementem zagrody podlaskiej. Na przykład jeden zachowany in situ, pochodzi z lat pięćdziesiątych. Fot118 Zbudowane z drewna, w konstrukcji zrębowej, czasem szalowanej (Czarkówka Duża). Najstarsze zachowane, jak ten ze wsi Żebry Wielkie, miały dachy czterospadkowe, późniejsze obiekty nakryte są dachami szczytowymi. Pokrywane słomą, łupkami (olchowymi), dachówką cementową lub blachą. Budynki wąsko lub szerokofrontowe. Wśród obserwowanych obiektów tylko na jednym zastosowano dawne formy zdobnictwa Fot118, tj. oblistwowano narożniki, a szczyt ozdobnie otaflowano. W przypadku pozostałych obiektów, szczyt jest obity pionowo ułożonymi deskami. Starsze budynki inwentarskie Fot120 budowano z drewna, w konstrukcji zrębowej. Przekrywano je dachem czterospadkowym (najstarsze) lub szczytowym, pokrywano słomą, łupkiem (olchowym) lub eternitem. Szczyt dachu szczytowego obijany był pionowymi deskami, rzadko dzielono go na wysokości jętki, a i wtedy jedynym zabiegiem zdobienia było umieszczenie na tej wysokości wąskiej listewki. Zwykle były to budynki szerokofrontowe, z osobnymi drzwiami do każdego pomieszczenia. W celu osłonięcia wejścia wysuwano okap, który był podparty na wysuniętych belkach stropowych lub podtrzymywany przez "rysie". Rys83 Powstawały one w wyniku wypuszczania kolejnych narożnych dyli, mniej więcej od połowy wysokości ściany aż pod okap.     Budynki powstające współcześnie Fot121 Fot122 Fot123, to w zależności od wielkości i zróżnicowania obsady zwierząt, obiekty wąsko lub szerokofrontowe. Budowane są z cegły (najczęściej białej cegły silikatowej) lub bloczków betonowych. Nakryte są dachami szczytowymi, krytymi eternitem. Pojawia się ścianka kolankowa, nie występująca w obiektach wcześniejszych. I w takim przypadku stosowany jest skromny detal w formie pasa skośnie ułożonych cegieł na wysokości stropu. W celu umożliwienia składowania pasz objętościowych i ściółki na poddaszu, stosuje się otwory w ściance kolankowej lub przydaszki pod uniesioną połacią dachową.